Sanneke van Geest | Grafisch ontwerp en tekst

In verzet voor een rechtvaardige zaak


Het leven van ds. Rinze Douma,

Minke van der Veen

en hun kinderen


Henca Douma & Sanneke van Geest

Dominee Rinze Douma staat met zijn twee oudste dochters voor de kerk en pastorie in Emmer-Compascuum. Het is de zomer van 1941. Op de foto lijkt de Tweede Wereldoorlog ver weg. Schijn bedriegt, want onzichtbaar voor de bezetter plegen Rinze en zijn vrouw Minke steeds actiever verzet. Het is niet zonder gevolgen. In 1943 moet het jonge gezin in alle haast de pastorie verlaten en onderduiken. Drie van de vier kinderen – de jongste net een jaar oud – worden gescheiden van hun ouders elders ondergebracht. Het verzet van hun ouders gaat onverminderd door, totdat Rinze eind mei 1944 wordt gearresteerd. Hij komt terecht in het huis van bewaring in Groningen en in verschillende concentratiekampen. In het geheim kan hij briefjes naar zijn vrouw sturen en Minke houdt een dagboek bij, waaruit duidelijk wordt hoe ze leven tussen hoop en vrees. Rinze overleeft de oorlog niet.

‘In verzet voor een rechtvaardige zaak’ is een boek over het indrukwekkende verzetswerk van het echtpaar Douma  en de gedwongen onderduik van hun gezin.  De samenstellers Henca Douma - dochter van Rinze en Minke Douma - en Sanneke van Geest hebben stukje bij beetje de familiegeschiedenis ontrafeld en belichten in het boek de keuzes waarvoor het echtpaar stond én welke gevolgen die keuzes hadden voor hun vier jonge kinderen, in en na de oorlog. 


In het boek komen de gezinsleden zelf aan het woord. Het verhaal wordt verteld aan de hand van de correspondentie, het oorlogsdagboek van Minke en interviews met de kinderen, en is ingebed in de historische context. Het is rijk geïllustreerd met foto’s en biedt een overzichtelijk en toegankelijk verhaal voor lezers - van jong tot oud, voor betrokkenen, lotgenoten én buitenstaanders. Het is een verhaal dat niet opzij te leggen valt en waarin de complexiteit van de oorlog en implicaties van keuzes invoelbaar zijn.

SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak
SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak
SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak
SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak

Een rechtvaardige zaak


'Heit, it is in rjochtfeardige saak.' Henca Douma haalt de woorden van haar pake Jouke Douma aan. Hij spreekt ze uit in juli 1945, bij de rouwdienst voor zijn zoon. Een maand eerder heeft de familie bericht gekregen dat Rinze Douma, dominee en verzetsstrijder, op 34-jarige leeftijd is omgekomen in kamp Bergen-Belsen.


Het citaat inspireerde ook de titel van het boek ‘In verzet voor een rechtvaardige zaak’. Dominee Rinze Douma roept vanaf de kansel op tot verzet tegen de bezetter. In vurige preken maakt hij het zijn toehoorders niet gemakkelijk: ze moeten in actie komen, tegen de ideologie van het nazisme ingaan. Zelf is Douma ook niet enkel een mens van de theorie: samen met zijn vrouw wordt hij al snel actief in het landelijk verzet. Het echtpaar biedt hulp aan joodse en niet-joodse onderduikers en Rinze Douma treedt op als verbindingsman tussen verschillende verzetsgroepen.


Het verzetswerk intensiveert vanaf het moment dat het gezin in 1943 moet onderduiken. Als Rinze in 1944 wordt gearresteerd en gevangengezet - aanvankelijk in het Huis van Bewaring in Groningen, later in de concentratiekampen Vught, Sachsenhausen en Bergen-Belsen -, blijft hij actief als geestelijk raadsman voor mede-gevangenen totdat hij, vermoedelijk op 9 maart 1945, overlijdt in Bergen-Belsen.

Ik legde mijn zoon de vraag voor of hij wel goed wist wat hij deed: ‘Soesto dat no wol dwaan? Tink oan Minke en de bern’. En toen kwam het ultiem korte antwoord, zoals Friezen dat kunnen geven: ‘Heit, it is in rjochtfeardige saak.'

Herinnering van Jouke Douma (vader van Rinze).

'Wanneer men in deze tijd,' zei Rinze Douma, 'vraagt om herberging van mensen die gedwongen zijn om hun huis te verlaten, dan hoort men bezwaren als: 'Ik kan mijn deur niet openzetten want het kost allemaal zoveel geld’, anderen weer: ‘Mijn huis is te klein’, weer anderen: ‘Ik moet aan mijn zaak denken’ en weer anderen: ‘Als ik daardoor eens terechtgesteld zou worden’. 'Wat,' zei hij, 'mag een christen zo spreken? Nee, zelfs al wordt hij met de dood gedreigd. Zet uw deuren wijd open.'

Verzetscollega Piet Bouman over een preek die Rinze Douma houdt in 1943.

'Zet uw deuren wijd open'


De bezetter eist dat predikanten geen politiek bedrijven.  Dominees die in een preek oproepen tot verzet, lopen gevaar. De een kiest ervoor te zwijgen. De ander spreekt onomwonden. Sommigen spreken in bedekte termen, voldoende voor de goede verstaander, maar niet aanstootgevend voor kwaadwillende toehoorders. Ook dominee Douma moet iedere week opnieuw afwegen hoe hij op de kansel wil staan, zonder zicht op wat de toekomst hem, zijn gezin en zijn gemeente brengen zal. 


Rinze Douma kiest ervoor om niet te zwijgen. Integendeel: in zijn preken spreekt hij ongekend concreet en fel. Hij weet dat het levensgevaarlijk is en het  vraagt moed en doorzettingsvermogen. En dat heeft hij. Rinze Douma preekt niet alleen in Emmer-Compascuum, maar in kerken door het hele land. Een preek die Rinze Douma in 1943 in de Zuiderkerk in Utrecht houdt, blijft een medeverzetsman levenslang bij: "Hoe bezielend en striemend was zijn woord. 'Wanneer men in deze tijd,' zei hij, 'vraagt om herberging van mensen die gedwongen zijn om hun huis te verlaten, dan hoort men bezwaren als: 'Ik kan mijn deur niet openzetten want het kost allemaal zoveel geld’, anderen weer: ‘Mijn huis is te klein’, weer anderen: ‘Ik moet aan mijn zaak denken’ en weer anderen: ‘Als ik daardoor eens terechtgesteld zou worden’. 'Wat', zei hij, 'mag een christen zo spreken? Nee, zelfs al wordt hij met de dood gedreigd. Jezus Christus eist van u, zet uw deuren wijd open.' U ziet, zo zag hij de situatie. Een wonder dat hierop geen arrestatie volgde. Kort daarop vertelde een belangrijke illegale werker uit de stad mij dat het woord dat ds. Douma in de Zuiderkerk had gebracht merkbaar ingeslagen was.”

Op 19 maart 1944, terwijl het gezin Douma is ondergedoken en er fanatiek jacht wordt gemaakt op verzetsstrijders,  spreekt Rinze Douma zijn eigen gemeente nog een keer vanaf de kansel toe – naar later blijkt is dit voor het laatst. Onverwacht verschijnt de dominee die zondag in de kerk van Emmer-Compascuum. Van bedekte termen is geen sprake. Hij doet een onomwonden oproep om moedig te zijn, actie te ondernemen. Maar roekeloos is hij niet. Terwijl hij preekt, staat zijn fiets buiten klaar. Uit voorzorg spreekt hij de eindzegen al uit voor het einde van de dienst en hij verlaat de kerk nog voor de slotzang. Niemand kan hem aangeven of zien in welke richting hij vertrekt.


De preek die Rinze Douma die zondag uitspreekt, is bewaard gebleven. Het is een tijdsdocument, dat laat zien hoe men het toen beleefde - zonder de kennis die wij nu hebben. Destijds maken zijn eerlijke woorden indruk. Maar ook in deze tijd zetten zijn opgeschreven ervaringen en gedachten aan het denken. Zijn oproep om moedig te zijn in het nu overstijgt de tijd. Daarmee heeft Rinze Douma een betoog achtergelaten over het verleden én het heden, dat nog steeds mensen in beweging kan brengen .


SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak
SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak
SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak

We hebben veel te veel tijd om na te denken en niets te doen. Dat maakt het zo triest. Elke avond zet ik de foto's van de kinderen voor me, om ze dan 's morgens weer terug te vinden. 

Rinze Douma (1910-1945) in een clandestien briefje aan zijn vrouw, als hij gevangenzit in het Huis van Bewaring in Groningen.

Sita en Henca waren erg lief en hebben het vaak over je. Of je haar er nu ook af is en of je wel genoeg te eten krijgt. Ze verlangen er echt naar om weer naar huis te kunnen, met papa, mama, Stef en Wiesje.

Minke Douma-van der Veen (1908-1988) in haar oorlogsdagboek, over hun kinderen die op dat moment op verschillende plaatsen ondergedoken zijn.

Een verscheurd gezin


Het boek neemt je mee in het verhaal van twee mensen aan het begin van de twintigste eeuw, die beiden op jonge leeftijd hun moeder verliezen. We volgen ze als opgroeiende kinderen in Friesland en als jong verloofd stel: de drukke, maar gelukkige jaren waarin Rinze aan de VU in Amsterdam studeert en hulppredikant in Hardenberg wordt. We kijken naar hun eerste huwelijksjaren in Emmer-Compascuum, waar Rinze zijn eigen gemeente krijgt en hun vier kinderen worden geboren. Als de Tweede Wereldoorlog uitbreekt, sluipt onzekerheid over de toekomst het leven in. Maar uit hun brieven en dagboek blijkt ook dat Rinze en Minke in verzet komen, actie ondernemen.


In het boek is de correspondentie in chronologische volgorde opgenomen, waardoor je als lezer terug in de tijd stapt. Je krijgt de zorgen en angsten mee, en – hoe verder de oorlog vordert – de wanhoop. Maar ook hun moed en de hoop die ze hebben dat het beter wordt. Als lezer wil je weten wat Rinze en Minke doen, waarom ze in het verzet gaan en de risico’s die dat met zich meebrengt. Het wordt ook duidelijk dat de dappere verzetsdaden grote gevolgen hebben voor hun kinderen, iets wat tot op de dag van vandaag vaak onderbelicht blijft.

In augustus 1943 moet het gezin halsoverkop onderduiken. De familie valt uiteen: drie van de vier kinderen – de jongste net een jaar oud – worden gescheiden van hun ouders elders ondergebracht. De kinderen vertellen op indringende wijze hoe het voelde om bij vreemde mensen in huis te komen en zich tot het uiterste aan te moeten passen. Hoe het was om voortdurend in angst te leven, op hun hoede te zijn voor ‘landverraders’. Om als klein kind een andere identiteit te moeten aannemen en daarmee een groot geheim te dragen, waarover je tegen niemand iets mocht zeggen.

Mijn eerste jaren hebben mij bang gemaakt. Er werd mij, zo jong als ik was, op het hart gedrukt nooit aan iemand te vertellen hoe ik werkelijk heette. Ik mocht niemand vertrouwen. 

Wietske, jongste dochter van Rinze en Minke Douma en één jaar oud als ze moet onderduiken.

Het idee dat je de ene dag wakker wordt in je eigen bed en de andere dag zomaar in een ander bed, bij vreemde mensen die een andere taal spreken, en een half jaar later wéér in een ander bed, weer bij andere mensen, met een andere taal.


Ik zie mijzelf daar. Iedereen weg - niet weten waar iedereen is - niet weten waar je zelf bent. Als dat niet wordt uitgelegd, geeft dat een kind het gevoel dat het volslagen onbelangrijk is. Het gevoel van: ze doen maar. Ze dóen maar.

Henca, tweede dochter van Rinze en Minke Douma en vier jaar oud als ze moet onderduiken.

Stef stond gisteravond maar steeds voor je foto te roepen: 'Papa, kom nou terug.'

Minke Douma-van der Veen in haar oorlogsdagboek, over hun zoon die op dat moment twee jaar oud is.

SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak
SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak
SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak
SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak

Trots op het verzet en verdriet om het verlies


Het verhaal maakt duidelijk dat de ervaringen een blijvende impact hebben gehad op alle gezinsleden en dat na de oorlog het leed niet was geleden. De kinderen Douma groeien op in een gezin zonder vader waarin de oorlog nog dagelijks aanwezig is in het beladen zwijgen van hun moeder. Minke is niet in staat haar verdriet te delen, niet met haar kinderen, niet met familie. Hulpverlening is er niet en zoekt ze niet. Ze kruipt net als veel oud-verzetsmensen in haar schulp en bouwt een muur om zich heen.


Uit het boek spreekt trots om wat hun ouders deden en tegelijkertijd het verdriet om het onherstelbare verlies. Daarmee doet het op respectvolle wijze recht aan het complexe verhaal en het proces dat de kinderen hebben doorgemaakt. Henca: “Wij kinderen van verzetshelden moesten trots zijn op iemand die voor het vaderland was gestorven. Natuurlijk ben ik trots. Het zijn de verzetsmensen geweest die ervoor hebben gezorgd dat wij in een andere wereld kunnen leven. Alleen, met mijn eigen ervaringen - met kleine kinderen zou ik me heel hard afvragen of het verantwoord is tegenover hen. Joodse ouders hadden geen enkele keuze. Wat kinderen van verzetsmensen en NSB’ers verbindt: onze ouders hadden die keuze wel. Het basisgevoel van kinderen van verzetsstrijders: ik was niet belangrijk genoeg om voor te zorgen. Als je daar niet boos over mag zijn, wordt ook je verdriet geblokkeerd en kun je niet rouwen. Mijn ouders hebben op God vertrouwd. In de bijbel staat immers geschreven: God zal als een Vader zorgen voor de weduwe en de wezen. Wat zij zich niet hebben gerealiseerd is dat je in het huis- tuin- en keukenleven met vier kinderen aan God ook niet zoveel hebt. En alleen kon mijn moeder het niet.” 

Minke Douma-van der Veen bij de gedenksteen die in 1951 in de kerk in Emmer-Compascuum wordt geplaatst.

Wij kinderen voelden feilloos aan dat we niet over mijn vader mochten praten, want dan ging moeder huilen. Moeder stond alleen, gekreukeld door de oorlog, voor een opgave om een paar gekreukelde kinderen op te vangen. Een onvolledig gezin, vol oorlogsgetroffenen.

Henca Douma, over de gezinssituatie na de oorlog.

Van die laatste winter in Emmer-Compascuum weet ik nog dat het sneeuwde en dat ik huilend aan de kant van de weg stond omdat er zulke grote sneeuwklonten onder mijn klompen zaten. Ik kon niet meer verder lopen. Ik ontdekte dat je die eraf moest schoppen tegen het hek aan, dan kon je even verder. Soms heb ik het idee dat ik nog altijd loop met grote sneeuwklompen uit het verleden onder mijn schoenen. Ballast die je eraf kunt schoppen, maar die er even later wéér zit.

Henca Douma, over de invloed die de ervaringen uit haar jeugd op haar hebben als volwassene.

Op zoek naar antwoorden


In het gezin wordt gezwegen over de oorlog, de rouw en het verdriet. Er kan niet worden gesproken over Rinze, of over wat de kinderen hebben meegemaakt tijdens hun onderduik. Maar het verleden laat zich niet vergeten. Vragen dringen zich op, angsten, vermoeidheid, verwijten, onbegrepen klachten. Vanaf de jaren tachtig gaan de kinderen op zoek naar informatie over hun verleden: ze reizen naar plekken uit hun jeugd, corresponderen met mensen die hun ouders hebben gekend. Ze gaan ook het moeilijke gesprek aan met hun moeder. Er gebeurt iets bijzonders. Net voor haar overlijden in 1988, ontvangen ze van haar een dik pak papier, beschreven in een priegelig maar regelmatig handschrift. Het is het dagboek dat Minke in oorlogstijd bijhield vanaf het moment dat haar echtgenoot is gearresteerd op verdenking van verzetswerk. Het dagboek blijkt deel uit te maken van een groter familiearchief, dat zorgvuldig is bewaard door Minke. Hierin treffen de kinderen ook de geheime briefjes van hun vader aan, die hij schrijft als hij gevangenzit. Letterlijk en figuurlijk lag het verleden al die tijd in de kelder. 


Aan het archief kunnen de kinderen in hun jarenlange zoektocht steeds weer informatie toevoegen. Als in 2010 contact ontstaat met ds. Jan Ridderbos, kan in 2014 een groot deel van het familiearchief worden overgedragen aan het Historisch Documentatiecentrum van de Vrije Universiteit in Amsterdam. Dan ontstaat ook het plan voor het op papier zetten van hun persoonlijke verhaal, hun gezinsgeschiedenis. Het boek ‘In verzet voor een rechtvaardige zaak’ is het resultaat. Voor betrokkenen werpt het licht op de geschiedenis, lotgenoten zullen zich erin kunnen herkennen. Het is bovendien niet in de laatste plaats bedoeld voor de generaties die nog komen, om het verhaal levend te houden en door te geven.

De gedenksteen krijgt in 2014 een plek op de algemene begraafplaats in Emmer-Compascuum.

De stukjes van de puzzel vielen in elkaar. In het dagboek kom ik iemand tegen die ik niet heb gekend - een lieve moeder die zich zorgen maakt om haar kinderen.

Henca Douma, over het oorlogsdagboek van haar moeder Minke.

Vroeger kende ik een liedje: 'Mijn papa is enkel een foto...'. Sinds enkele jaren kan ik 'is' vervangen voor 'was'. Door alles wat er sinds 2010 tot leven is gekomen, heb ik als het ware mijn 'roots' teruggekregen. Mijn vader is voor mij nu méér dan een foto.

Wietske Lamper-Douma, over de belangrijke dimensie die aan het beeld van haar vader is toegevoegd.

Het boek in de woorden van lezers

“Ik heb het min of meer in één ruk uitgelezen.

Prachtig vormgegeven met de foto’s, de tijdlijn en de kanttekeningen. Heel erg indrukwekkend om het verhaal van Rinze en Minke te lezen. Wat een onmogelijke afweging voor deze twee mensen... en wat een gevolgen voor de vier kinderen.”

"Ik heb in de trein terug gefascineerd gelezen over Rinze Douma. Prachtig hoe dit is opgezet, met zoveel detail, scherpzinnig speurwerk, zorgvuldigheid en respect. Ook zijn laatste preek is zeer indrukwekkend!"

"Ik heb vanochtend het boek opgehaald en met een kleine onderbreking uitgelezen. Het stuk over jullie verwerking heeft me diep geroerd. Dit is zo mooi verwoord en met elkaar doorleefd.

Een indrukwekkend document. En daarbij prachtig vormgegeven."

Belangstelling voor het boek?


Het boek is uitgegeven in eigen beheer en de distributie is in handen van de auteurs. In november 2020 verscheen een eerste gelimiteerde oplage van genummerde exemplaren. In juni 2021 werd een tweede oplage gedrukt.


Op dit moment zijn alle oplagen uitverkocht. Bij voldoende belangstelling overwegen we een herdruk. De richtprijs is € 45,00 per exemplaar (exclusief eventuele verzendkosten). 


Hebt u belangstelling voor het boek? Stuur een mail naar post@sannekevangeest.nl.

Titel

 In verzet voor een rechtvaardige zaak: het leven van ds. Rinze Douma, Minke van der Veen en hun kinderen.

Samenstelling

Henca Douma (initiatief) & Sanneke van Geest (tekst, aanvullend archiefonderzoek en grafisch ontwerp)

Bindwijze

Harde kaft

Afmetingen

21 x 29,7 cm

Omvang

400 pagina's

Bijzonderheden

Volledig in kleur, met foto’s, tijdlijn, stamboom, namenregister en verklarende woordenlijst

Het boek in de bibliotheek


Het boek 'In verzet voor een rechtvaardige zaak' kunt u lenen en/of inzien bij verschillende bibliotheken en archieven, waaronder: 


De Koninklijke Bibliotheek  (ook te vinden via de catalogus van  de Bibliotheek)

Bibliotheek OVCG (Groninger Archieven)

VU Amsterdam | HDC 

NIOD


Als u op een naam of logo klikt, wordt u automatisch doorgestuurd naar de betreffende website. 

SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak
SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak
SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak
SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak
SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak
SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak
SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak
SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak
SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak
SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak
SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak
SannekevanGeest_HencaDouma_Inverzetvooreenrechtvaardigezaak

Uw levensverhaal of familiegeschiedenis ook in een boek?


Wilt u een boek laten maken waarin uw levensverhaal of familiegeschiedenis is opgetekend? Sanneke van Geest helpt u daarbij graag. Ze interviewt, verzamelt informatie, schrijft, ontwerpt de lay-out en begeleidt het drukwerk. Als u zelf al iets op papier hebt gezet, kan ze de tekst  redigeren. Sanneke ontwerpt een boek dat past bij u als verteller en bij het verhaal. En als  u dat wilt, neemt ze er naast foto’s ook een mooi vormgegeven stamboom of tijdlijn in op. Bezoek voor meer informatie over het maken van levensboeken haar website over 'het verhaal van uw leven'.